سیری در فراخنای ادبیات فارسی

بی گمان ادبیات هر کشور متضمن بخش بزرگی از حقایق و مسائل اجتماعی است و از این رو هر پژوهنده ای که بخواهد به بررسی عمیق و وسیع جامعه ای معین دست زند، الزاماً باید آثار ادبی آن جامعه را نیز مورد توجه قرار دهد. به عبارت دیگر، چنان که اصحاب علوم اجتماعی رسانیده اند، «بدون درک عمیق ادبیات اصیل یک ملت نمی توان به ماهیت حقیقی زندگی مدنی آن ملت پی برد». ادبیات یکی از هنرهای انسانی است، که بر کلام تکیه دارد. کلام بر دو نوع است اول مقفی، و مقید به وزن و دوم بدون التزام به وزن و قافیه. نوع اول را شعر و نوع دوم را نثر می خوانیم. نثر ادبی شامل داستان و نمایشنامه و شرح حال و تاریخ و هر نوشته ای که آرایش ادبی به خود گیرد می شود. برجسته ترین امتیاز معنوی ما ایرانیان، ادبیات ما است. ارزش و اهمیت و جاذبه بی مانند ادبیات فارسی وابسته زبان فارسی است. زبان شناسان و صاحبنظران ادبی، زبان فارسی را به زبان انگلیسی مانند کرده اند و آن را انگلیسی مشرق زمین به شمار آورده اند. از نظر اینان، این هر دو زبان پیچیدگی های دستوری خود را به حداقل رسانده اند و از زبان های بیگانه اجزاء و عناصر فراوانی به وام ستانده اند. زبان انگلیسی از زبان های لاتینی و فرانسوی و زبان فارسی از زبان عربی سود برده است. گیرایی و تأثیر عمیق زبان فارسی بر روح و اندیشه مشتاقان و پژوهشگران میراث پرمایه ادبی ما آشکار است و از همین رو است که محقق تیزبینی چون ادوارد براون (Edward Brown) در تاریخ ادبیات خود تصریح میکند که، کسی که زبان فارسی نمی داند انسان کاملی نیست. ما از ادیبات ایران پیش از اسلام و منابع مربوط به آن اطلاعات چندانی نداریم. رسالاتی چند از آن دوره باقی مانده اند که حاوی ششصدهزار واژه اند و تقریباً همه ماهیت دینی دارند و کمتر به امور سیاسی و اجتماعی پرداخته اند. در این میان می توان کتاب کلیله و دمنه را که در عصر دولت ساسانی به ایران آورده شد و به زبان پهلوی ترجمه گردید از آثار دیگر مستثنی کرد. این اثر که در حقیقت یک رمان پرمایه اجتماعی است و حقایق زندگی آدمی را از زبان حیوانات باز می گوید و مخصوصاً مقدمه ای که بر زویه طبیب برآن نگاشته است، در خور ذکر است. بدین ترتیب مفهوم هایی که در این مقام پیش می نهیم شامل تاریخ اجتماعی ایران پیش از اسلام نمی شود، بلکه دوره اسلامی را در برمیگیرد.